Obrona konieczna to odparcie bezpośredniego i bezprawnego zamachu na dobro, które podlega ochronie prawnej. Stanowi ona jedną z najstarszych instytucji prawa karnego. By można było mówić o obronie koniecznej, zamach ten musi faktycznie nastąpić. Nie może być natomiast wydarzeniem spodziewanym, które potencjalna ofiara tylko sobie wyobrażała lub przewidywała. Obrona konieczna dotyczy także zamachu bezprawnego. Jeśli postępuje się przeciwko czynom, które są zgodne z prawem, nie występuje zjawisko, jakim jest obrona konieczna. W poniższym artykule przytaczamy niezbędne informacje na temat obrony koniecznej, a także sprawdzamy, w jakich sytuacjach występuje przekroczenie jej granic.
W sytuacji przekroczenia granic obrony koniecznej osobie postępującej w ten sposób może grozić odpowiedzialność karna. W społeczeństwie panować może mylne przekonanie dotyczące tego, że granice obrony koniecznej bardzo łatwo przekroczyć, czego skutkiem będzie traktowanie osób broniących się w sytuacji zagrożenia, na równi z przestępcami.
Kontratyp
Obrona konieczna jest jednym z kontratypów. Oznacza to, że wyłącza ona bezprawność czynu zabronionego. Osoba, która działa w ramach obrony koniecznej, z jednej strony wyczerpuje znamiona czynu zabronionego, np. doprowadza do uszkodzenia ciała lub pozbawienia życia napastnika, z drugiej jednak strony jej czyn nie jest w takiej sytuacji bezprawny oraz nie stanowi on przestępstwa. Sprawca takiego czynu, broniący się przed napastnikiem, nie będzie zatem ścigany. Regulacje na temat obrony koniecznej zawiera m.in. Kodeks cywilny. Zgodnie z artykułem 423:
Kto działa w obronie koniecznej, odpierając bezpośredni i bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro własne lub innej osoby, ten nie jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną napastnikowi.
Jeśli napastnik zaatakuje czyjeś dobro, chronione prawem takie jak życie lub zdrowie, musi liczyć się z faktem, że jego atak zostanie odparty. Ryzyko skutków zamachu powinno zatem obciążać napastnika, nie natomiast osobę pokrzywdzoną. Zaznacza się także, że działanie w ramach obrony koniecznej powinno być skierowane przeciwko napastnikowi. Adresatem działań stanowiących obronę konieczną może być jedynie napastnik, a działania naruszające dobro osoby trzeciej nie będą stanowiły obrony koniecznej. Mogą jednak być one działaniem w ramach stanu wyższej konieczności.
Jak nie przekraczać granic obrony koniecznej?
Polskie prawo wyróżnia rodzaje przekroczenia granic obrony koniecznej takie jak eksces intensywny oraz eksces ekstensywny. Eksces intensywny dotyczy niewspółmierności obrony. Dochodzi do niego w sytuacji, kiedy obrona jest niewspółmierna do grożącego niebezpieczeństwa zamachu. Oznacza to, że wartość dobra, jakie podlega obronie, powinna mieć wpływ na to, jakie środki stosuje się, by zagrożone dobro chronić. Im cenniejsze jest dane dobro, tym bardziej poważne konsekwencje może nieść zastosowanie danych środków, włącznie z pozbawieniem życia napastnika. Nie powinna natomiast występować duża dysproporcja między chronionym dobrem a stosowanymi środkami obrony.
Eksces ekstensywny występuje natomiast w sytuacji, kiedy obrona wystąpi gdy zamach na dane dobro jeszcze się nie rozpoczął lub wtedy, kiedy już się on zakończył. Jeśli zagrożenie już minęło, a my wyrządzimy krzywdę napastnikowi, nie będzie to działanie w ramach obrony koniecznej. W takiej sytuacji dochodzi do przekroczenia jej granic. Osoba, która dopuści się wspomnianych ekscesów i przekroczy granice obrony koniecznej, jest odpowiedzialna za swoje czyny. Sąd może jednak potraktować ją łagodniej. W takich sytuacjach może dojść np. do nadzwyczajnego złagodzenia kary lub odstąpienia od jej wymierzenia.
Obrona konieczna a wtargnięcie do domu
W 2018 roku dokonano nowelizacji obowiązujących przepisów. Zgodnie z artykułem 25, paragrafem 2 a, w sytuacji, kiedy ofiara odpiera atak polegający na wtargnięciu do mieszkania lub domu, nie dochodzi do przekroczenia granic obrony koniecznej. Wyjątkiem jest natomiast sytuacja, kiedy do przekroczenia granic obrony doszło w sposób rażący. Przepis ten ma na celu szczególną ochronę osób, które odpierają bezprawny atak na mir domowy. Jeśli ktoś zatem wtargnie na teren naszej posesji lub wejdzie do naszego mieszkania, mamy prawo do skutecznej obrony przed napastnikiem. Nasza pozycja będzie w takich sytuacjach podlegała szczególnej ochronie.
Kryteria przekroczenia granic obrony koniecznej
W sytuacji, kiedy przyczyną obrony koniecznej nie była chęć ochrony ludzkiego zdrowia lub życia, pozbawienie życia napastnika jest niedopuszczalne. Jak zaznacza Bartłomiej Markiewicz, adwokat z Poznania, polskie prawo nie wyróżnia dokładnych kryteriów przekroczenia granic obrony koniecznej. Oznacza to, że każdy przypadek potencjalnego przekroczenia granic obrony koniecznej, będzie rozpatrywany indywidualnie, z uwzględnieniem wszelkich istotnych okoliczności. Naruszenie dobra napastnika i przekroczenie granic obrony koniecznej będzie bowiem stanowić przestępstwo. Celem obrony koniecznej jest odparcie bezprawnego zamachu, nie natomiast działania mające na celu wyrządzenie szkody napastnikowi. Należy jednak zaznaczyć, że obrona w sytuacji zagrożenia nie powinna być także zbyt słaba ze względu na fakt, że może się wiązać z rozzłoszczeniem napastnika i jeszcze bardziej intensywnym jego atakiem.
Obrona konieczna w większości przypadków polegać będzie na działaniu, możliwa jest także obrona poprzez zaniechanie, która może polegać np. na niepowstrzymaniu psa obronnego przez zaatakowaniem złodzieja. Osoba broniąca się powinna wyrażać wolę obrony. Celem jej działania nie powinna być zemsta na osobie dokonującej zamachu na jej dobro. Podkreśla się, że nie jest możliwa nieświadoma obrona konieczna. Jeśli natomiast dojdzie do bójki, w której dwie osoby wyrażały zachowania agresywne, obrona konieczna będzie możliwa jedynie, kiedy jedna ze stron zaniecha agresywnych działań i wyrazi wolę przerwania bójki, co nie spotka się z akceptacją drugiej ze stron.
W sprawach dotyczących obrony koniecznej często pojawia się kwestia stawiania zbyt wysokich wymagań osobie broniącej się, co do oceny sytuacji oraz racjonalnego postępowania. Należy zauważyć, że działając w obronie koniecznej, zazwyczaj jest się pod wpływem bardzo silnych emocji, które w znacznym stopniu wpływają na podejmowane przez ofiarę działania. Warto zaznaczyć, że znajomość własnych praw może okazać się niezbędna, szczególnie w kwestiach dotyczących obrony koniecznej.
